Tại Hội nghị toàn thể "Đối tác phát triển bền vững nông nghiệp Việt Nam 2025" (PSAV) vừa tổ chức tại TPHCM, một thực tế đáng báo động đã được chỉ ra: Trong 8 nhóm ngành hàng chủ lực tham gia PSAV (gồm gạo, cà phê, hồ tiêu và gia vị, rau quả, chè, hóa chất nông nghiệp, chăn nuôi và thủy sản), thủy sản đang là cái tên mờ nhạt nhất.

Sự chậm trễ này đang tạo ra những rủi ro hiện hữu cho vị thế của Việt Nam trên bản đồ cung ứng thực phẩm toàn cầu, bất chấp những con số tăng trưởng ấn tượng về kim ngạch. 

Báo động đỏ đằng sau con số 11 tỷ USD

Theo số liệu từ Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), bức tranh xuất khẩu năm 2025 đang mang gam màu rực rỡ. Tính chung 11 tháng đầu năm, kim ngạch xuất khẩu toàn ngành đã đạt hơn 10,5 tỷ USD, tăng trưởng ấn tượng 14,6% so với cùng kỳ. Giới chuyên môn nhận định, cột mốc kỷ lục 11,2 - 11,3 tỷ USD cho cả năm 2025 là hoàn toàn nằm trong tầm tay. Đây là mức kim ngạch cao nhất trong lịch sử phát triển của ngành, khẳng định vị thế trụ cột của thủy sản trong nền nông nghiệp quốc gia.

Hội nghị toàn thể PSAV 2025 tổ chức tại TPHCM (Ảnh: Huân Trần).

Tuy nhiên, niềm vui này dường như không trọn vẹn khi đặt lên bàn cân về tiêu chí "xanh". Đại diện VASEP thừa nhận, ngành thủy sản đang đứng trước áp lực chưa từng có từ các thị trường nhập khẩu khó tính. Dù chưa có các văn bản pháp lý ràng buộc chính thức cấp nhà nước về việc sản phẩm nhập khẩu phải đáp ứng tiêu chí phát thải thấp ngay lập tức, nhưng "luật chơi" thực tế đã thay đổi.

Ông Nguyễn Hoài Nam, Tổng Thư ký VASEP phân tích: “Hiện nay, các nhà nhập khẩu lớn không chờ đợi luật định. Họ đã chủ động đưa tiêu chí giảm phát thải, bảo vệ môi trường vào các bộ tiêu chuẩn chứng nhận quốc tế uy tín như ASC, BAP hay GlobalGAP. Đây không còn là khuyến khích, mà đang dần trở thành “giấy thông hành” bắt buộc. Nếu doanh nghiệp Việt không đáp ứng, chúng ta sẽ tự loại mình khỏi các chuỗi cung ứng giá trị cao”.

Nghịch lý nằm ở chỗ, dù nhận thức được nguy cơ, hành động của ngành thủy sản lại chưa tương xứng. So với sự năng động của ngành hàng lúa gạo hay cà phê trong nhóm PSAV, thủy sản bị đánh giá là “sinh sau đẻ muộn” và thiếu vắng các mô hình thực tiễn.

Trong suốt nhiều năm qua, chưa có một mô hình chuỗi giá trị thủy sản phát thải thấp nào được triển khai bài bản và nhân rộng. Những nỗ lực gần đây như kinh tế tuần hoàn, biến phụ phẩm thành sản phẩm giá trị gia tăng, dù đáng ghi nhận, nhưng mới chỉ dừng lại ở sự tự phát, “tự lực cánh sinh” của một số doanh nghiệp lớn chứ chưa tạo thành làn sóng chung của toàn ngành.

Công nhân chế biến tôm tại một nhà máy ở Đồng bằng sông Cửu Long (Ảnh: Huân Trần).

Thừa nhận sự chậm trễ này, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Hoàng Trung, khẳng định trách nhiệm một phần thuộc về cơ quan quản lý trong việc chưa tạo ra được cơ chế kết nối hiệu quả.

“Một ngành hàng tỷ USD, dư địa phát triển lớn nhưng lại thiếu các hoạt động cụ thể về bền vững là điều cần phải chấn chỉnh ngay trong năm 2026. Sắp tới, Vụ Hợp tác Quốc tế cùng Cục Thủy sản và Kiểm ngư sẽ phải làm việc chặt chẽ lại với VASEP để tái cấu trúc hoạt động của nhóm công tác PPP (đối tác công - tư), đảm bảo không để ngành thủy sản đơn độc và tụt hậu trên con đường này”, ông Trung nhấn mạnh.

Không chỉ thủy sản, ngành chăn nuôi cũng đang trong tình trạng “báo động đỏ” tương tự. Với lượng phát thải khoảng 18 triệu tấn CO2 mỗi năm (chiếm 19% tổng lượng phát thải nông nghiệp), ngành này vẫn chưa có những kết quả chuyển đổi rõ nét, đặt ra thách thức lớn cho mục tiêu Net Zero của Việt Nam.

"Khát" vốn đầu tư và điểm nghẽn thị trường tín chỉ carbon

Trong khi thủy sản đang loay hoay tìm đường đi, ngành hồ tiêu và cây gia vị lại nổi lên như một điểm sáng nhờ tận dụng tốt cơ chế PPP. Hiệp hội Hồ tiêu và cây gia vị Việt Nam (VPSA) cho biết đã chủ động bắt tay với các doanh nghiệp đầu ngành (Top 20 xuất khẩu) để xây dựng 4 mô hình sản xuất hồ tiêu cảnh quan: An toàn, không dư lượng hóa chất và giảm phát thải CO2 tại các vùng trọng điểm như Đắk Lắk, Lâm Đồng, Đồng Nai.

Bà Hoàng Thị Liên, Chủ tịch VPSA, chia sẻ kinh nghiệm xương máu: “Để đi đường dài, nội lực của doanh nghiệp là chưa đủ. Sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế, các tập đoàn đa quốc gia là cực kỳ quan trọng. Họ không chỉ mang đến nguồn vốn, mà quan trọng hơn là tư duy chiến lược dài hạn và kinh nghiệm thực tiễn chuẩn hóa theo thị trường toàn cầu”.

Tuy nhiên, bối cảnh tài chính cho phát triển bền vững trong giai đoạn 2025-2026 đang kém lạc quan. Các chuyên gia cảnh báo dòng vốn tài trợ ODA và các dự án phi chính phủ đang có xu hướng rút dần hoặc thu hẹp quy mô đầu tư tại Việt Nam. Hiện nay, chỉ còn một số ít “ông lớn” như Bayer, Nestlé, CropLife... mới đủ tiềm lực tài chính để ngồi vào bàn đàm phán với Chính phủ cho các cam kết dài hạn.

Vườn trồng tiêu tại TPHCM (Ảnh: Huân Trần).

Vậy đâu là lối ra cho dòng vốn đầu tư xanh? Bà Hoàng My Lan, Cán bộ Cấp cao tổ chức GIZ (Đức), cho rằng cơ hội không hề thiếu nếu Việt Nam biết cách khơi thông. “Thực tế, các nhà đầu tư từ Phần Lan, Thụy Sĩ, Hà Lan và các quỹ tài chính xanh vẫn đang rất quan tâm đến Việt Nam. Họ sẵn sàng rót vốn, thậm chí mua lại các kết quả giảm phát thải. Tuy nhiên, sự do dự của họ xuất phát từ một điểm nghẽn lớn: Việt Nam chưa có khung pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường carbon”.

Theo bà Lan, về mặt kỹ thuật, phương pháp kiểm đếm (MRV) tín chỉ carbon đã có. Nhu cầu mua từ quốc tế rất lớn và nhu cầu bán từ doanh nghiệp Việt cũng rất cao. Cái thiếu duy nhất là một “cái chợ” chính thức được luật pháp bảo hộ để hai bên gặp nhau. Nếu không sớm gỡ bỏ rào cản pháp lý này, Việt Nam sẽ bỏ lỡ cơ hội thu hút hàng tỷ USD từ tài chính xanh, đồng thời làm chậm tiến trình chuyển đổi của các ngành hàng nông nghiệp, trong đó có thủy sản.

Trước thách thức này, Lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết ưu tiên hàng đầu hiện nay là xây dựng hệ thống đo đếm, báo cáo và thẩm định (MRV) chuẩn hóa. Mục tiêu đặt ra là đến năm 2028 sẽ hoàn tất thí điểm và vận hành sàn giao dịch tín chỉ carbon nội địa, tạo tiền đề kết nối với thị trường carbon toàn cầu.

Đây được xem là “chìa khóa” then chốt để giải bài toán vốn đầu tư, giúp các ngành hàng như thủy sản có đủ nguồn lực để bứt phá, xóa bỏ định kiến “mờ nhạt” trong phát triển bền vững.