Bà Lê Thị Ngọc Phương, trú tại phường Tuy Hòa, tỉnh Đắk Lắk, một trong những khu vực chịu ảnh hưởng trực tiếp từ việc xả lũ trên sông Ba, kể rằng bà đã sống ở đây hơn 20 năm, và những năm trước, đỉnh lũ cao nhất chỉ tràn vào nhà khoảng 0,5m. Vì vậy, mỗi khi nghe dự báo mưa lớn, bà thường dựa vào các mức lũ cũ để chuẩn bị: Kê hết đồ đạc, sách vở của các con lên gác cao khoảng 2m, và cả nhà trú tại đó, an toàn như mọi mùa lũ quen thuộc.

Nhưng lần này thì khác. Khác hoàn toàn. “Chồng tôi đi làm xa, dù là phụ nữ nhưng tôi vẫn cố gắng bê hết đồ lên cao để tránh hư hỏng”, bà kể. Thế nhưng nước dâng quá nhanh, sóng liên tục đánh vào nhà. Trong tình thế cấp bách, bà chỉ kịp ôm con gái chạy sang nhà hàng xóm.

Từ đó, bà khóc nhìn căn nhà mà hai vợ chồng dày công gây dựng suốt nhiều năm… sập hoàn toàn trong dòng nước xoáy.

Ở xã Tây Hòa, chị Nguyễn Thị Trị cũng trải qua khoảnh khắc tương tự. “Qua đợt mưa lũ lịch sử này, tôi nhận thấy kinh nghiệm phòng chống dựa vào đỉnh lũ cũ không còn phù hợp”, chị nói.

Nhà chị trước đây nước chỉ vào đến sân, nhưng lần này ngập sâu hơn 2m; toàn bộ đồ đạc hư hỏng, còn đàn heo nái trị giá hơn 150 triệu đồng cũng chết sạch. “Thiệt hại quá lớn”, chị Trị đau đớn cho biết.

Theo ông Nguyễn Thanh Hoài, Phó Chủ tịch UBND xã Đức Bình (Đắk Lắk), trận lũ lịch sử vừa qua cho thấy kinh nghiệm “chạy lũ” của người dân theo hướng canh đỉnh lũ cũ đã không còn phù hợp với thực tế biến đổi của thiên tai.

“Nghe dự báo mưa lớn, lũ lớn, địa phương đã cảnh báo và vận động bà con di dời tài sản, tránh trú. Nhưng nhiều người vẫn còn chủ quan, nghĩ rằng đỉnh lũ bao năm chỉ khoảng 1m nên không chịu rời đi. Không ngờ nước lên cuồn cuộn, bà con chỉ kịp tháo chạy, còn tài sản bị cuốn trôi, hư hỏng nặng”, ông Hoài cho hay.

Ông khuyến cáo thời gian tới, khi có thông tin về mưa lớn hay thiên tai, người dân cần theo dõi sát báo đài, và đặc biệt phải chấp hành nghiêm hướng dẫn di dời của cơ quan chức năng. Sự chủ quan chỉ cần sai một lần là phải trả giá bằng cả một đời tích góp.

Trận mưa lũ từ ngày 16 đến ngày 22 tháng 11 tại các tỉnh Nam Trung Bộ và Tây Nguyên được cơ quan khí tượng đánh giá là hiện tượng cực đoan, vượt mọi kỷ lục lịch sử từng ghi nhận.

Lượng mưa tại nhiều trạm như Sơn Hòa ở khu vực Đắk Lắk lên đến hơn 600mm, một số nơi ghi nhận từ 1.000 đến 1.200mm chỉ trong vài ngày, khiến nhiều con sông ở lưu vực sông Ba, sông Dinh, sông Cái, sông Đa Nhim đồng loạt lập đỉnh lũ mới.

Tính đến sáng 24/11, mưa lũ đã làm 102 người chết và mất tích, thiệt hại kinh tế ước tính hơn 13.000 tỉ đồng, hơn 186.000 căn nhà bị ngập, hơn 80.000 ha lúa và hoa màu hư hại, trên 3,2 triệu con gia súc, gia cầm bị cuốn trôi.

Các tỉnh chịu ảnh hưởng nặng nề nhất là Đắk Lắk, Khánh Hòa, Gia Lai, Lâm Đồng, với nhiều khu dân cư chìm trong biển nước, giao thông tê liệt, hệ thống điện và thông tin liên lạc bị gián đoạn.

PGS.TS Nguyễn Tiền Giang, Trưởng khoa Khí tượng Thủy văn, Đại học Khoa học Tự nhiên (Ảnh: Minh Nhật).

Dưới góc nhìn chuyên môn, PGS.TS Nguyễn Tiền Giang, Trưởng khoa Khí tượng Thủy văn, Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) nhận định đây là “một trận lũ tổ hợp” hiếm gặp, nơi nhiều yếu tố bất lợi cùng xuất hiện và cộng hưởng.

PGS.TS Nguyễn Tiền Giang cho biết, trong thủy văn, mỗi trận lũ đều phải được nhìn trong toàn bộ chu trình thủy văn: từ nguồn ẩm trên biển, các hệ thống khối khí dịch chuyển trong khí quyển cho đến điều kiện mặt đệm bên dưới mặt đất.

Chỉ khi xâu chuỗi đủ cả ba “tầng” này mới có thể hiểu hết vì sao một trận lũ lại trở nên tàn khốc như vừa qua.

Đợt mưa lũ kỷ lục gây thiệt hại lớn cho các tỉnh miền Trung (Ảnh: P.V.).

“Đợt lũ này là lũ phức hợp, hay nói cách khác là lũ tổ hợp của rất nhiều nhân tố bất lợi xuất hiện cùng lúc. Từ biển, khí quyển cho đến mặt đệm đều đồng loạt rơi vào trạng thái bất lợi nhất cho tiêu thoát lũ”, PGS Giang nhấn mạnh.

Ở tầng biển, Việt Nam đang chịu tác động của pha La Nina trong hệ thống ENSO. Khi La Nina hoạt động, khu vực phía nam Biển Đông và dải duyên hải Trung Bộ, Nam Trung Bộ nằm trong vùng “nhiều nước”, nghĩa là xác suất mưa lớn, bão mạnh, áp thấp nhiệt đới và các nhiễu động gây mưa tăng lên đáng kể.

Các dự báo khí hậu đã chỉ ra La Nina có xu hướng duy trì đến cuối năm 2025, với khả năng làm tăng lượng mưa ở Trung Trung Bộ và Nam Trung Bộ so với trung bình nhiều năm.

Theo PGS Giang nhiều yếu tố bất lợi tổ hợp nên trận lũ phức hợp (Ảnh: Minh Nhật).

Trên nền khí hậu đã “nhiều nước”, khu vực Nam Trung Bộ trong đợt lũ lại đồng thời chịu tác động của không khí lạnh từ phía bắc tăng cường và nhiễu động gió đông hoạt động mạnh.

Không khí lạnh tràn xuống đóng vai trò như một bức tường chắn, dẫn đường cho khối không khí ẩm, nóng hơn từ phía biển đi vào, bị chặn lại bởi dãy Trường Sơn và bốc lên cao, tạo nên một “vùng nhiều mưa” ở sườn đông dãy núi.

“Vùng Đông Trường Sơn mưa như trút nước, cường độ mưa lớn và kéo dài, khiến lượng mưa thực tế vượt xa những đợt lũ lịch sử đã ghi nhận trước đó”, PGS Giang phân tích.

Theo PGS.TS Nguyễn Tiền Giang, khi nói về mức độ tàn phá của một trận lũ, chỉ nhìn vào đỉnh lũ là chưa đủ. Đỉnh lũ cho biết mức nước cao nhất tại một điểm, vào một thời điểm, nhưng thiệt hại thực tế còn phụ thuộc vào tổng lượng lũ, thời gian lũ lên, thời gian lũ rút và cường suất lũ.

“Với trận lũ từ ngày 16 đến 22 tháng 11, chúng tôi ước tính tổng lượng lũ trong 7 ngày lên tới khoảng 4,0 tỉ mét khối tính đến trạm Củng Sơn trên lưu vực sông Ba. Trong khi trận lũ lịch sử năm 1993 chỉ khoảng 2,6 tỉ mét khối. Nghĩa là tổng lượng nước lần này lớn hơn khoảng 1,4 tỉ mét khối so với một trận lũ vốn đã được xem là lịch sử”, PGS Giang cho biết.

Theo PGS.TS Nguyễn Tiền Giang, khi nói về mức độ tàn phá của một trận lũ, chỉ nhìn vào đỉnh lũ là chưa đủ (Ảnh: Minh Nhật).

Đó là lý do ông khẳng định nguyên nhân trực tiếp, rõ ràng nhất tạo ra mức độ tàn phá vừa qua là lượng mưa vượt kỷ lục trong bối cảnh đất đai đã bão hòa nước sau nhiều tuần mưa liên tiếp.

Các số liệu của Cục Khí tượng Thủy văn cũng cho thấy, từ tháng 10 đến giữa tháng 11, tổng lượng mưa ở Nam Trung Bộ cao hơn trung bình nhiều năm từ 120 đến 200%. Khi bước vào đợt mưa chính, chỉ cần thêm 300 đến 500mm nữa là đủ để hình thành lũ lớn, thậm chí lũ lịch sử.

Nói cách khác, lưu vực bước vào đợt lũ với “cốc nước đã đầy sẵn”, nên chỉ một lượng bổ sung không quá lớn cũng đủ khiến hệ thống sông suối “tràn ly”.

Yếu tố thứ ba trong chu trình thủy văn mà PGS.TS Nguyễn Tiền Giang nhấn mạnh là “mặt đệm”, tức mọi thứ nằm bên dưới mặt đất, từ địa hình lòng dẫn, hệ thống hồ chứa, đê điều, đến hạ tầng giao thông, khu đô thị, khu công nghiệp.

Theo ông, để xác định chính xác yếu tố nào chiếm vai trò chủ đạo về mặt đệm cần có những nghiên cứu chi tiết cho từng lưu vực. Tuy nhiên, một số xu hướng chung có thể thấy rõ.

Thứ nhất là sự thay đổi địa hình lòng dẫn sau các trận lũ lớn. Lũ trước bào mòn, bồi lắng, làm thay đổi hình dạng lòng sông, đặt lại “mặt bằng” thủy lực cho trận lũ sau.

Các nghiên cứu ở châu Âu đã chứng minh hiện tượng “lũ tiếp sau lũ”: sau mỗi đợt lũ lớn, lòng dẫn bị biến đổi, sức cản thủy lực tăng lên, khiến với cùng một lưu lượng, mực nước ở trận lũ sau có thể cao hơn đáng kể so với trước.

“Theo quan điểm của tôi, một trong những nguyên nhân chính liên quan đến mặt đệm là do địa hình lòng dẫn của lưu vực sông. Đặc biệt, cách trận mưa lũ lịch sử 2 ngày các con sông đều nhận 1 trận lũ lớn. Sự thay đổi địa hình lòng dẫn sau các trận lũ trước làm tăng sức cản thủy lực và làm cho mực nước dâng cao”, PGS Giang phân tích.

Không chỉ mưa trên lưu vực, quá trình nước từ thượng nguồn đổ ra biển cũng gặp các điểm nghẽn.

Thứ nhất là sóng lớn do gió mùa Đông Bắc, chế độ triều cường thường đạt đỉnh trong giai đoạn từ tháng 10 đến tháng 1 năm sau ở vùng Nam Trung Bộ.

PGS.TS Nguyễn Tiền Giang nhắc lại các nghiên cứu thực địa mà ông và cộng sự từng tiến hành ở hai cửa biển khu vực này là cửa Đà Nông và cửa Đà Diễn.

Theo PGS Giang, không chỉ mưa trên lưu vực, quá trình nước từ thượng nguồn đổ ra biển cũng gặp các điểm nghẽn (Ảnh: Minh Nhật).

“Vào những tháng cao điểm mưa lũ, độ cao sóng ngoài khơi có thể lên đến 2,5 đến 2,7m, khi kết hợp với triều cường. Khi lũ từ sông đổ ra đúng thời điểm sóng lớn, triều dâng, nó giống như gặp một bức tường chắn, khiến quá trình thoát lũ ra biển bị chậm lại đáng kể”, PGS Giang phân tích.

Chính khả năng thoát lũ ra biển bị “ghìm lại” đã góp phần làm diện ngập năm nay đặc biệt rộng và sâu. Nước trên sông không kịp chảy ra biển, dâng ngược vào hệ thống sông nhánh và vùng trũng, khiến nhiều khu dân cư vốn được xem là “an toàn tương đối” vẫn bị ngập sâu.

Thứ hai là hệ thống công trình do con người xây dựng. Đối với lũ lớn, chúng ta thường dùng mực nước để đánh giá cấp báo động. Nhưng mực nước không chỉ phụ thuộc vào lượng nước đổ về mà còn chịu chi phối bởi khả năng tiêu thoát của hạ lưu.

Hệ thống hạ tầng có thể trở thành những “nút cổ chai” tiêu thoát lũ ra biển khi gặp một trận lũ vượt kỷ lục như năm nay.

Theo chuyên gia, cần tính đến yếu tố hạ tầng gây cản trở dòng tiêu thoát lũ (Ảnh minh họa: Nam Anh).

“Trên thượng lưu, nước đổ về rất nhanh. Nếu hạ lưu tiêu thoát kém do bị co hẹp bởi hạ tầng, công trình, mực nước sẽ dâng cao hơn hẳn. Đây là điều chúng ta phải xem xét nghiêm túc khi đánh giá vai trò của hạ tầng trong ngập lụt đô thị và vùng ven sông”, PGS Giang lưu ý.

PGS.TS Nguyễn Tiền Giang cho rằng đợt lũ năm nay không thể chỉ được xem là một sự kiện “trăm năm có một”, mà là lời cảnh báo rất rõ về xu hướng cực đoan hóa của thời tiết dưới tác động của biến đổi khí hậu và áp lực từ phát triển kinh tế xã hội.

“Chúng ta đang chứng kiến những tổ hợp bất lợi xuất hiện ngày càng dày hơn: nền mưa tích lũy cao, một đợt mưa cực lớn trên đó, La Nina hoạt động, không khí lạnh mạnh, sóng và triều đều lớn, lòng dẫn bị biến đổi, hạ tầng phát triển nhanh nhưng chưa theo kịp các kịch bản cực đoan mới. Tất cả cộng lại tạo nên một trận lũ vượt ngoài tưởng tượng”, PGS Giang nói.

Nước lũ rút, nhiều vật dụng ở phường Tây Nha Trang (tỉnh Khánh Hòa) bị phủ kín bùn non, hư hỏng nặng. Người dân buộc phải bỏ ra đường, khiến rác thải tăng đột biến (Ảnh: Trung Thi).

Theo ông, bài học lớn nhất từ trận “đại hồng thủy” năm 2025 ở Nam Trung Bộ là không thể chỉ nhìn vào từng mảnh rời rạc. Công tác dự báo cần gắn chặt hơn với đánh giá rủi ro ở quy mô lưu vực, có tính đến biến đổi khí hậu và sự thay đổi của mặt đệm.

Quy hoạch phát triển hạ tầng, đô thị, khu công nghiệp cần được “soi” lại dưới góc độ tiêu thoát lũ, chứ không chỉ là bài toán kinh tế, giao thông hay cảnh quan đơn thuần.

“Trong tương lai, các trận lũ có thể không xuất hiện thường xuyên nhưng khi đã xảy ra, mức độ cực đoan sẽ ngày càng lớn. Nếu chúng ta không kịp thời điều chỉnh cách nhìn, cách quy hoạch và cách vận hành các công trình, thiệt hại sẽ không dừng lại ở con số 13.000 tỉ, mà có thể cao hơn nhiều”, PGS.TS Nguyễn Tiền Giang cảnh báo.

Ông cho rằng, mỗi trận lũ đều đem lại một “bản đồ” thực tế về những vị trí dễ tổn thương nhất, những “nút thắt” trong hệ thống tiêu thoát lũ, những địa bàn cần ưu tiên đầu tư lại hạ tầng.

Vấn đề là chúng ta có đủ quyết tâm để biến những bài học rất nóng sau thiên tai thành hành động cụ thể, trước khi một trận lũ lịch sử khác ập đến hay không.

Ảnh: Nhóm PV