Một năm trước, ông Donald Trump tái đắc cử Tổng thống Mỹ. Lo ngại cuộc chiến thương mại mới diễn ra, các hãng sản xuất Trung Quốc gấp rút đẩy mạnh xuất khẩu. Trong chiến dịch tranh cử, ông Trump tuyên bố sẽ áp thêm thuế nhập khẩu lên hàng hóa Trung Quốc, nhằm thu hẹp thâm hụt thương mại ngày càng lớn của Mỹ.

Một năm sau, Tổng thống Mỹ thực hiện đúng cam kết. Nhưng Trung Quốc cũng đã chuyển hướng chiến lược, và thậm chí còn xuất khẩu nhiều hơn.

Số liệu Hải quan Trung Quốc công bố ngày 8/12 cho thấy trong 11 tháng đầu năm, xuất khẩu của nước này tăng 5,4% so với năm ngoái. Nhập khẩu giảm 0,6%. Thặng dư thương mại vì thế lên kỷ lục 1.076 tỷ USD.

Trong khi đó, tính từ đầu năm, hàng Trung Quốc xuất sang Mỹ giảm 18,9% so với năm ngoái. Giới phân tích nhận định kết quả này cho thấy thị trường Mỹ chẳng hoàn toàn không thể thay thế. Việc này cũng củng cố sự tự tin của Trung Quốc trong việc theo đuổi lập trường cứng rắn với Mỹ khi căng thẳng thương mại nổ ra năm nay. Dù hai nước đã chấp nhận ngừng tăng thuế, thỏa thuận thương mại vẫn chưa xuất hiện.

Container tại Liên Vân Cảng ở Giang Tô (Trung Quốc). Ảnh: Reuters

Chìa khóa cho sự bùng nổ xuất khẩu của Trung Quốc dưới áp lực thuế Mỹ khá đơn giản, và không hoàn toàn xuất phát từ chỉ đạo của giới chức. Căng thẳng thương mại Mỹ - Trung Quốc trên thực tế đã nổ ra từ nhiệm kỳ đầu của ông Trump. Các hãng xuất khẩu Trung Quốc vì thế chỉ tăng tốc chiến lược đã triển khai từ khi đó: giảm phụ thuộc vào Mỹ, chuyển hướng tuyến vận chuyển và đẩy mạnh thâm nhập các thị trường khát hàng giá rẻ.

Trong 11 tháng đầu năm, xuất khẩu sang châu Âu, Đông Nam Á và châu Phi lần lượt tăng 8,9%, 14,6% và 27,2%. Mức tăng này đủ bù sự sụt giảm của hàng xuất sang Mỹ.

Năng lực sản xuất mạnh càng củng cố vị thế công xưởng thế giới của Trung Quốc, tạo nền tảng cho việc chuyển hướng xuất khẩu. Theo chiến lược công nghiệp Made in China 2025 được Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình công bố cách đây một thập kỷ, Bắc Kinh đã rót hàng tỷ USD vào các ngành chiến lược với mục tiêu thống trị chuỗi cung ứng công nghệ cao, bên cạnh các ngành truyền thống.

Cùng với cú hích nhu cầu do đại dịch, xuất khẩu của nước này tăng gần 45% trong 5 năm qua, Nomura cho biết. Trong khi đó, các nền kinh tế khác lại gặp khó trong việc theo kịp sản lượng lớn và mức giá thấp của Trung Quốc. Những năm gần đây, sự phụ thuộc của một số quốc gia đang phát triển vào sản phẩm và linh kiện Trung Quốc còn tăng lên.

Ngày 9/12, Phó cục trưởng Tổng cục Hải quan Trung Quốc Wang Jun nhận định thành công thương mại của nước này đến từ chuỗi cung ứng công nghiệp toàn diện, động lực từ các ngành công nghệ cao và sự kiên trì của các hãng xuất khẩu bất chấp khó khăn.

Cựu Tổng biên tập Global Times Hu Xijin cũng cho rằng năng lực cạnh tranh của hàng hóa Trung Quốc "không thể bị xóa bỏ bởi chủ nghĩa bảo hộ thương mại". "Chất lượng và giá thấp tạo ra sức hấp dẫn khó cưỡng. Diễn biến trên thị trường cho thấy chuỗi cung ứng của Trung Quốc hiện không có đối thủ", ông viết trên mạng xã hội.

Tuy nhiên, các nhà kinh tế chỉ ra rằng sự tăng trưởng xuất khẩu của Trung Quốc một phần phản ánh hoạt động trung chuyển. Trong đó, hàng hóa được đưa qua các quốc gia khác để gia công, lắp ráp thêm trước khi tái xuất sang Mỹ.

Việc định lượng dòng hàng hóa này rất khó với cả giới chức và các nhà kinh tế học. Điều này khiến khả năng thực thi thuế của Mỹ trở nên phức tạp, dù ông Trump áp thuế rất cao với hàng hóa trung chuyển, đồng thời ký thỏa thuận về thuế trung chuyển với nhiều nước.

Giới phân tích cũng đặt câu hỏi về tính bền vững của tốc độ trưởng xuất khẩu. Nhiều chuyên gia dự báo xuất khẩu của Trung Quốc sẽ vẫn sôi động trong năm tới, nhưng đà tăng có thể chậm lại so với năm nay.

Thặng dư thương mại tăng vọt cũng không thể che lấp những vấn đề kinh tế nền tảng của Trung Quốc. Giới chức vẫn đang tìm cách vực dậy nhu cầu nội địa và niềm tin tiêu dùng, vốn chịu sức ép khi giá nhà giảm và tỷ lệ thất nghiệp trong giới trẻ ở mức cao.

Khoản thặng dư hơn 1.000 tỷ USD cũng làm dấy lên chỉ trích họ đang dựa vào sự thống trị thương mại toàn cầu, nhấn chìm các thị trường mới nổi bằng hàng giá rẻ không bán sang Mỹ vì thuế nhập khẩu. Bên cạnh đó, nhiều năm đầu tư lớn vào lĩnh vực sản xuất cũng tạo ra tình trạng dư thừa công suất đáng kể ở nhiều ngành, buộc doanh nghiệp phải tìm kiếm tăng trưởng ở thị trường khác, đồng thời làm trầm trọng thêm cạnh tranh giá trong nước.

Trung Quốc nhiều khả năng đối mặt với các thách thức mới về bảo hộ thương mại ở nước khác. Vài năm qua, Liên minh châu Âu (EU), Ấn Độ và Brazil đều bày tỏ lo ngại về việc Trung Quốc "bán phá giá" hàng hóa vào thị trường của họ. Việc Bắc Kinh xuất khẩu mạnh trong năm nay có thể làm tăng những lo ngại này.

Năm ngoái, EU đã áp thuế và các biện pháp chống bán phá giá khác với xe điện và một số mặt hàng xuất khẩu của Trung Quốc. Trong chuyến thăm Trung Quốc tuần trước, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron cũng nhấn mạnh tình trạng mất cân đối thương mại giữa châu Âu và Trung Quốc. Ông cảnh báo trong một cuộc phỏng vấn sau đó rằng thuế nhập khẩu mới có thể được áp dụng.