Xã Nghĩa Hưng, trước đây thuộc huyện Nghĩa Đàn, nổi tiếng ở Nghệ An với nghề trồng mía nấu mật và sản xuất các sản phẩm từ mật mía.

Toàn xã trồng gần 1.300 ha mía, ngoài thu hoạch bán cho nhà máy đường, nhiều hộ dân đã mở cơ sở thu mua mía của người dân về chế biến. Làng nghề làm mật mía ở Nghĩa Hưng hình thành hơn 10 năm trước, với hàng trăm hộ dân tham gia, trong đó có khoảng 150 xưởng lớn. Họ sản xuất mật, đường phên, đường phèn, đường thảo dược...

Cơ sở sản xuất, chế biến mật của anh Phạm Quang Yên, 43 tuổi, trú xóm Xuân Lam, xã Nghĩa Hưng, rộng hàng nghìn mét vuông. Anh Yên trước đây là chủ thầu xây dựng, vợ làm điều dưỡng ở bệnh viện. Khoảng chục năm trước, hai vợ chồng thôi việc, về mở cơ sở sản xuất mật mía, đường phên, đường phèn... để tiếp nối nghề truyền thống của cha ông.

Bếp nấu mật được anh Yên xây bằng bêtông, với ba nồi chuyên dụng kết nối liền nhau. Nồi bên phải ngoài cùng dùng để nấu mật, nồi bên trái có kết nối động cơ để đánh mật, và nồi phía trong cùng có chức năng hâm mật.

Xưởng của anh Yên nổi tiếng với sản phẩm đường phên. Gia đình anh Yên trồng khoảng 4 hecta mía, ngoài ra anh còn thu mua thêm mía của người dân trong vùng, đưa về nấu mật và đem cất trữ trong 250 thùng phuy inox dung tích hơn 50 lít để làm đường phên quanh năm.

Mật được đổ vào chảo nấu trong khoảng một tiếng. Ở công đoạn này, vợ chồng anh Yên thay nhau đánh tan mật để tránh bị cháy. Anh Yên cho hay công đoạn nấu mật là quan trọng nhất. Thời gian cần được căn chuẩn, nếu sơ ý để mật cháy thì sẽ kém chất lượng.

Mật sau khi chín được cho vào chảo đánh. Chảo này được bố trí động cơ kết nối với bộ phận bằng sắt, có chức năng quay vòng, đánh tan mật trước khi đổ vào khuôn. Mỗi lần đánh khoảng 10-15 phút.

Khuôn đổ đường phên làm bằng gỗ, mỗi khuôn dài khoảng 60 cm, rộng 6-7 cm. Khuôn sau mỗi lần đổ đường được rửa sạch, đem xếp sát nhau trên một tấm phản để đổ mẻ mới.

Mật chín đạt chuẩn được bỏ vào nồi nhôm, vợ chồng anh Yên thay phiên nhau đổ mật từ vào các khuôn gỗ.

Một mẻ trung bình nấu hơn 20 lít mật, cho thành phẩm 20 kg đường phên. Hằng ngày vợ chồng anh Yên nấu khoảng 300 kg mật, làm từ 6h, buổi trưa nghỉ ngơi khoảng hai tiếng rồi làm đến 17h.

Sau khi đổ khuôn khoảng 15 phút, đường bắt đầu cô đặc, người thợ sẽ tháo khuôn.

Chị Tần Thị Hằng, 43 tuổi, vợ anh Yên, sẽ dựng các tấm đường phên lại để cho khô các mặt trong khoảng 5 phút. Đường phên sau đó được xếp thành từng mẻ lớn để đóng gói.

Đường phên thay cho mật, là nguyên liệu chế biến nhiều món ăn.

Đường phên được anh Yên đóng gói, đem nhập sỉ lẻ, tiêu thụ khắp cả nước, giá 27.000-28.000 đồng một kg. Sau khi trừ chi phí, mỗi ngày cơ sở lời khoảng 600.000 đồng.

Ngoài làm đường phên, xưởng của anh Yên còn sản xuất đường phèn - loại giá trị nhất. Đường phèn được nấu từ mật mía, sau đó để vào thùng phuy inox 6-7 tháng, khi lấy mật ra thì đường kết tinh lại, tạo thành những tảng phèn. Dưới đáy là đường cát kết tinh tự nhiên.

Đường phèn kết tinh giá 156.000-160.000 đồng/kg, mỗi năm anh Yên sản xuất khoảng 3-4 tấn đường phèn. Loại đường này thường dùng để làm siro, ngâm mật ong, ngâm với hoa quả làm thuốc chữa ho...

Đường phên ngoài đóng hộp carton nhập theo lô thì còn được anh Yên đóng vào gói nylon hút chân không để bán online. Hiện đường phên tại cơ sở đạt chất lượng OCOP 3 sao, anh Yên chia sẻ sắp tới muốn nâng tầm sản phẩm lên OCOP 4 sao, hướng tới xuất khẩu.

Ông Đinh Thế Hiển, Trưởng phòng Kinh tế xã Nghĩa Hưng, cho biết nghề trồng mía nấu mật, làm đường mang lại thu nhập khá cho người dân, bên cạnh trồng lúa. Hiện một số sản phẩm làm từ mật mía đã đạt tiêu chuẩn OCOP 3 sao - chương trình mỗi xã một sản phẩm.

"Sắp tới địa phương xây dựng đề án để đưa một số sản phẩm đạt chất lượng OCOP 4 sao, quy hoạch vùng nguyên liệu mía cho làng nghề, đảm bảo chất lượng mật luôn sạch và đạt chất lượng", ông Hiển nói.